เอื้องหมายนา (Crape ginger)

หัดขาย | เมืองพัทลุง พัทลุง
กอละ 3-4 หน่อ ครับค่าส่ง 100 บาท อีเอมเอส หายากมาก เพราะสูงพอสมควรที่เขาอยู่ไม้เลี้ยงที่สวนแล้ว ดอกสวยมากครับใหญ่เกือบเหรียญสิบ ดอกช่อใหญ่บานหลายวันครับ
เรื่องน่ารู้ของเอื้องหมายนา : ยารักษาหูน้ำหนวก ยาขับปัสสาวะ ขับนิ่ว
เอื้องหมายนา มีดอกสีขาวทรวดทรงสวยงาม เราเป็นเพื่อนเล่นกันในสมัยเด็กๆ เพราะมีกอหนึ่งมันขึ้นเองที่ริมรั้วบ้าน กลีบดอกนุ่มละมุน หอมอ่อนๆ ลำต้นของเอื้องหมายนาจะไม่ขึ้นตรงๆ เหมือนต้นอื่นๆ แต่จะเวียนเหมือนบันไดวนสวยดี ก็สมควรที่ปัจจุบันเอื้องหมายนากลายเป็นพืชเศรษฐกิจ ปลูกเป็นไม้ประดับ นิยมตัดดอกมาประดับแจกันโดยจะตัดทั้งต้นที่มีช่อดอก เมื่อได้ไปเห็นเอื้องหมายนาสารพัดพันธุ์ที่เขารวบรวมปลูกตกแต่งไว้ที่สวนพฤกษศาสตร์สิงคโปร์ ยิ่งซาบซึ้งในความงามของเอื้องหมายนายิ่งขึ้น แต่เป็นที่น่าเสียดายว่าในเมืองไทยไม่มีแหล่งรวบรวมพันธุ์เอื้องหมายนาพันธุ์บ้านเราโดยเฉพาะ ทั้งที่บ้านเรามีเอื้องหมายนาหลายสายพันธุ์ นอกจากจะใช้เป็นไม้ประดับแล้วหลายพื้นที่กินหน่ออ่อนและดอกอ่อนของเอื้องหมายนาเป็นผัก เช่นเดียวกับในมาเลเซีย อินเดียและฟิลิปปินส์ โดยต้มกินกับน้ำพริก ใส่แกงส้ม ใส่แกงเลียงช่วยให้เจริญอาหาร ชาวม้งนิยมใช้ต้มกินกับไก่ เพื่อบำรุงกำลัง แก้ตัวเหลือง อ่อนเพลียไม่มีแรง แต่ห้ามกินเอื้องหมายนาสดๆ ทั้งการใช้เป็นยาและเป็นอาหารเพราะมีพิษทำให้อาเจียนและท้องร่วง
เอื้องหมายนา…รักษาหูน้ำหนวก
หมอยาทุกภาคจะเรียกชื่อเอื้องหมายนาคล้ายๆ กัน สามารถเข้าใจกันได้หมดและมีการใช้เอื้องหมายนาเป็นยารักษาหูน้ำหนวกเหมือนๆ กันทุกภาค และไม่ว่าจะเป็นหมอยาไทยใหญ่ หมอยาไทยเลย หมอยาไทยพวน ต่างก็ใช้ก้านเอื้องลนไฟ แล้วบิดเอาน้ำหยอดหู เพื่อรักษาหูเป็นน้ำหนวก ซึ่งชาวไทยใหญ่มีเคล็ดต่างจากหมอยาภาคอื่นๆ คือนอกจากเอาน้ำหยอดหูแล้ว จะมีการตัดลำของเอื้องหมายนาขนาดยาวเท่ากับขาของเจ้าของแล้วเอาไปอังเหนือเตาไฟ ถ้าก้านมันแห้งหูน้ำหนวกก็จะแห้งด้วย ซึ่งคงทำให้ผู้ป่วยไม่ต้องคอยกังวลว่าเมื่อใดจึงจะหายเสียที

เอื้องหมายนา…ยาขับปัสสาวะ ขับนิ่ว
สรรพคุณเด่นของเอื้องหมายนาที่หมอยาทุกภาคใช้เหมือนๆ กันอีกอย่างคือ การใช้เป็นยาขับปัสสาวะ นิยมใช้ในรายที่อยากปัสสาวะแล้วปัสสาวะไม่ออก โดยจะใช้เหง้าของเอื้องหมายนาต้มน้ำกิน หรือหมอบางท่านใช้ลำของเอื้องหมายนาลนไฟแล้วบิดน้ำกินก็ได้ นอกจากนี้ยังนิยมใช้แก้นิ่ว จะกินน้ำต้มเหง้าเดี่ยวๆ หรือเติมมะเฟืองและข้าวเจ้าหยิบมือหนึ่งลงไปต้มด้วยก็ได้

เอื้องหมายนา…ยาแก้ผื่นคัน แก้คันจากพิษหมามุ่ย
เอื้องหมายนายังมีสรรพคุณในการใช้เป็นยารักษาอาการผิวหนังเป็นผื่น อาการคันตามผิวหนัง รวมทั้งอาการคันจากพิษหมามุ่ย คนไทยใหญ่นิยมตัดลำเอื้องหมายนายาวประมาณ ๑ นิ้ว พกใส่กระเป๋าเวลาที่ต้องเข้าป่า หรือไปถางไร่เพื่อป้องกันไม่ให้ขนหมามุ่ยติด กล่าวคือ เชื่อว่าถ้ามีก้านเอื้องหมายนาติดตัวไว้จะไม่คันเวลาถูกหมามุ่ย (เป็นความเชื่อร่วมกันของชาวบ้านไทยใหญ่ทั้งในฝั่งรัฐฉานและในประเทศไทย)

เอื้องหมายนา…ยาสูบแก้ริดสีดวงจมูก
หมอยาบางพื้นที่ใช้ใบเอื้องหมายนากับใบเปล้าใหญ่ ซอยตากแห้งอย่างละเท่าๆ กัน นำมามวนสูบคล้ายบุหรี่เพื่อรักษาริดสีดวงจมูก

ข้อควรระวัง
เหง้าสด หน่อสด ลำสด มีความเป็นพิษถ้าใช้ปริมาณมากจะทำให้ท้องร่วงและอาเจียนอย่างแรง จึงต้องทำให้สุกก่อน ทั้งการใช้เป็นผักและเป็นยา
ในคนท้องไม่ควรใช้เพราะอาจทำให้แท้งจากการที่มีฤทธิ์ต้านการฝังตัวของตัวอ่อนที่ผนังมดลูก เมื่อรับประทานเอื้องหมายนาอาจรบกวนรอบประจำเดือน

สู่ขวัญควายที่มาของการได้ชื่อว่า “เอื้องหมายนา”
เมื่อถึงฤดูทำนา ชาวนาจะไถพรวนดินเพื่อหว่านต้นกล้าข้าว การไถพรวนก็ใช้ควายเนื่องจากเป็นสัตว์เลี้ยงที่มีคุณกับชีวิตคนชนบทอย่างมาก เมื่อต้นกล้าโตเต็มที่ก็ถอนกล้าไปดำนา เป็นอันสิ้นสุดสำหรับการใช้แรงงานของควาย จากนั้นชาวนาก็จะขอขมาลาโทษจากควาย หรือที่เรียกว่า สู่ขวัญควาย เนื่องจากชาวนาได้ดุด่า ทุบตีระหว่างการไถพรวน

พิธีกรรมการสู่ขวัญควายมีขั้นตอนดังนี้
๑. เตรียมน้ำขมิ้น ส้มป่อย
๒. ข้าวเหนียวนึ่ง ๑ ก้อน
๓. กล้วย ๑ ลูก
๔. ไก่นึ่งหรือไก่ต้ม ๑ คู่
๕. ด้ายผูกข้อมือเอาไว้คล้องเขาควาย ๑ เส้น
๖. กรวยดอกไม้ ๑ อัน
๗. เอื้องหมายนาพร้อมตะแหลว ๔ ชุด
ตัวอย่างคำกล่าวในพิธีสู่ขวัญควาย
“สาธุ สาธุ สาธุ ข้าแต่ควายเป็นเจ้า ข้าขอสูมาต่อเจ้า ที่ได้ดุด่า ทุบตี ล่วงเกิน ให้ได้รับความเจ็บปวดระหว่างทำนาให้กับข้าพเจ้า อันจะก่อให้เกิดเป็นบาปกรรมต่อกัน ข้าพเจ้าขอสูมาลาโทษ อย่าได้ถือโทษใดๆ แก่กันและกันเลย"
จากนั้นเอาน้ำขมิ้น ส้มป่อยลูบหัวควาย แล้วนำด้ายที่เตรียมไว้คล้องเขาควาย ทั้งสองข้าง และนำกรวยดอกไม้มัดบนศีรษะควาย เป็นอันเสร็จพิธีสู่ขวัญควาย
จากนั้นชาวนาก็นำ “ต้นเอื้องหมายนา” ไปปักไว้ ๔ ทิศของบริเวณพื้นที่นาของตนเองที่เป็นเจ้าของ เอื้องหมายนาที่ปักไว้นี้มีประโยชน์คือ ป้องกันวัชพืชของต้นข้าว เช่น เพลี้ย บั่ว ที่จะมาทำลายต้นข้าว เมื่อป้องกันวัชพืชเหล่านี้ได้ต้นข้าวจะออกรวงดี
ผู้ให้ข้อมูล
พ่อดวงแก้ว ตื้อยศ อายุ ๖๕ ปี มีประสบการณ์ในการทำนามากว่า ๖๐ ปี ที่อยู่ที่ติดต่อพ่อนวล ตื้อยศ อายุ ๗๒ ปี
เอื้องหมายนา ในเหง้ามีสารชื่อ Diosgenin ซึ่งมีฤทธิ์คล้ายฮอร์โมนเพศหญิงและเป็นสารตั้งต้นในการสังเคราะห์สเตียรอยด์