ลักษณะพฤกษศาสตร์ของต้นมะขาม

ชื่อวิทยาศาสตร์ : Tamarindus indice L.

ชื่อภาษาอังกฤษ : Indian date, Tamarind

ชื่ออื่นๆ : ขาม, ตะลูบ, หมากแกง

ลำต้น : เป็นไม้ยืนต้น ไม่ผลัดใบ เรือนยอดทรงกลม หนาทึบ แตกกิ่งก้านเป็นพุ่มกลม ลำต้นและกิ่งเหนียว ปลายกิ่งห้อยลู่ลง เปลือกต้นสีน้ำตาลอ่อนและแตกสะเก็ดเป็นร่องเล็กๆ

ใบ : เป็นใบประกอบแบบขนนกชั้นเดียว ใบรูปขอบขนาน ปลายใบเว้าบุ๋มหรือมน โคนใบมน ออกใบเป็นคู่ๆ เรียงกันตามก้านใบแบบตรงข้าม แผ่นใบเรียบบางสีเขียว ใบอ่อนสีออกแดงเรื่อๆ หรือชมพู

ดอก : ออกเป็นช่อตามปลายกิ่งและซอกใบ ดอกสีเหลืองประแต้มสีแดงส้ม

ผล : เป็นฝักกลม แบนเล็กน้อย คอดเป็นข้อตามเมล็ด และมีก้าน เปลือกสีเทาอมน้ำตาล ข้างในผลมีเนื้อเยื่อ แรกๆ เป็นสีเหลืองอ่อน และค่อยๆ เปลี่ยนเป็นสีน้ำตาลเมื่อผลแก่จัด มีรสเปรี้ยว บางพันธุ์อาจหวาน

เมล็ด : รูปค่อนข้างกลมแป้น เปลือกผิวเกลี้ยงมีสีน้ำตาลดำหรือสีน้ำตาลเข้ม

เพาะเมล็ด, ตอนกิ่ง, ทาบกิ่ง

ปลูกได้ในดินทุกชนิด ต้องการน้ำปานกลาง ชอบแดดจัด

- ใบ เป็นยาแก้ไอ แก้โรคบิด ฟอกโลหิต ขับลมในลำไส้ รักษาหวัด ขับเหงื่อ เป็นยาถ่าย ยาระบาย แก้ตามัว หยอดตารักษาเยื่อตาอักเสบ

- ใบอ่อน แก้หวัด คัดจมูก

- ฝักดิบ ช่วยฟอกเลือดและลดความอ้วน เป็นยาระบาย ช่วยลดอุณหภูมิในร่างกาย บรรเทาอาการไข้

- เนื้อในฝัก เป็นยาระบาย แก้ท้องผูก ขับเสมหะ แก้ไอ กระหายน้ำ ฟอกโลหิตสตรีหลังคลอด

- เนื้อในเมล็ด ขับพยาธิไส้เดือนในลำไส้ แก้ท้องร่วง แก้อาเจียน บำรุงกำลัง

- เปลือกเมล็ด แก้ท้องร่วง รักษาแผลสด รักษาแผลเบาหวาน

- เปลือกต้น แก้เหงือกบวม ฆ่าแมลงกินฟัน ฆ่าพยาธิผิวหนัง

- ทั้งต้น แก้ไข้ตัวร้อน

- แก่น รักษาฝีในมดลูก เป็นยาชักมดลูกให้เข้าอู่ ขับโลหิต ขับเสมหะ

- ราก แก้ท้องร่วง สมานแผล รักษาเริม และงูสวัด

- ดอกสด เป็นยาลดความดันโลหิตสูง

มะขามเป็นไม้มงคลชนิดหนึ่งที่ควรปลูกไว้ทางทิศตะวันตกของบ้าน เพื่อป้องกันสิ่งไม่ดี ผีร้ายมิให้มากล้ำกลาย อีกทั้งต้นมะขามยังเป็นต้นไม้ที่มีชื่อเป็นมงคลนาม ถือกันเป็นเคล็ดว่าจะทำให้มีแต่คนเกรงขาม

- เนื้อไม้ ใช้ทำเขียง ครก สาก กระดุมเกวียน หรือเผาถ่าน

- ใบอ่อน ดอก ฝักแก่ และฝักอ่อน นำไปใส่ต้มยำ ใส่อาหารเพิ่มความเปรี้ยวในอาหาร

- ผลของมะขาม มีทั้งเปรี้ยวและหวานนำมารับประทานเป็นผลไม้

- เมล็ดนำมาคั่วรับประทาน

- ผลของมะขามเปรี้ยว นำมาใช้ขัดผิว

- ต้น ปลูกให้ร่มเงา